نام : معروف به ابوالفضائل سيداسماعيل جرجاني
ولادت: ( به سال 434 ه . ق ) در جرجان یا گرگان
وفات: به سال 531 هجري در مرو
تالیفات : كتاب " خفي علائي " (خلاصه ذخيره خوارزمشاهي)، كتاب "الردعلي الفلاسفه"، كـتاب" اليوم والليله"، کتاب زبد الطب (در كتابخانه ملي پاريس)، کتاب "ط‌ب الملوكي"، کتاب " الاغراض الط‌بيعه"، کتاب " مباحث العلائيه"، کتاب "ذخيره خوارزمشاهي" و رساله‌هايي در منطق ارسطويي به نامهای رساله في القياس و ديگري رساله في التحليل، رساله متنبهه
سيد اسماعيل جرجاني در نيمه دوم قرن پنجم و نيمه اول قرن ششم هجري قمري مي‌زيسته است، يعني تماماً در دوره‌اي كه ايران شرقي زير سلط‌ه سلسله نيرومند تازه به قدرت رسيده تركان سلجوقي بود. وي از خانواده سادات حسيني بود كه از اصفهان به گرگان كوچيده بودند. گفته‌اند كه خانواده‌اش با بزرگان سلسله آل زيار روابط نزديك داشته‌اند. جرجاني در اوايل جواني به نيشابور، كه مركز خراسان بود، رفت. نيشابور گذشته از آنكه منزلگاه طغرل سلجوقي و پايگاه او براي تاخت و تازهايش به غرب ايران بود، مركز عمده فرهنگي آن زمان به شمار مي‌رفت. جرجاني براي تحصيل علم و مخصوصا فراگرفتن حديث به نيشابور رفت كه در آن سالها محدث و عارف بزرگ زمان، ابوالقاسم قشيري (673 تا 564 ه . ق) در آن شهر، خلق و خواص را به فراخور حال ارشاد مي‌كرد. در مورد آموزش پزشكي، وي در مجالس درس ابن ابي صادق النيسابوري شركت مي‌كرد. جرجاني از ط‌ريق همين ابن ابي صادق با ط‌ب جالينوسي آشنايي يافت. ناگفته نگذاريم كه تعلق ابن ابي صادق به مكتب جالينوس بسيار ژرف و گسترده بوده است. احتمال دارد كه جرجاني در مجالس درس احمد فرخ هم شركت مي‌كرده است، زيرا كه در گفتار در باب چشم، اقوال او را نقل كرده است. ياقوت حموي در معجم البلدان راجع به سيد اسمعيل جرجاني چنين مي‌گويد: ابوابراهيم اسماعيل بن الحسن بن محمدبن احمد العلوي الحسيني اهل جرجان ، او كاملا به علم پزشكي آگاه بود و تاليفات ارزشمندي به عربي و فارسي داشت. (ياقوت حموي، معجم البلدان، دارالاحيا التراث العربي، بيروت، مجلد دوم، ص 221). از خود کتاب ذخيره خوارزمشاهي چنین بر مي‌آيد كه جرجاني به قم، به نزد فرزندان كوشياربن لبان رفت تا نسخه‌هاي خطي كوشيار را كه نزد آنان بود، وارسي كند. اين كوشيار، منجم شاهان قديم گرگان بود و نيز مسلم است كه جرجاني به محافل ادبا و دانشمندان ديني رفت و آمد مي‌كرده است. مسلم است كه جرجاني تحت تاثير عميق دين و عرفان اسلامي بود. شخصيت ديني و معرفتي سيد در سراسر مباحث مربوط به علم اعمال بدن آدمي ( فيزيولوژي ) ذخيره منعكس است. تاثير ايمان عميق به اراده و مشيت الهي هم در حد اعلاي آن در آثار جرجاني مشهود مي‌باشد. اشارات مكرر جرجاني به عنايت ايزدي و ستايش حق تعالي در سراسر كتاب ذخيره خوارزمشاهي به چشم مي‌خورد. افزون بر اينها، خوارزم جايگاه مبادله ميان جهان اسلام و سرزمين اسلاو بود. (سعيدي سيرجاني، ذخيره خوارزمشاهي، سيد اسماعيل جرجاني، بنياد فرهنگ ايران) . آخرين كتابي كه جرجاني تاليف كرده بود ترجمه عربي ذخيره خوارزمشاهي است كه به تصريح خود جرجاني در مقدمه آن ترجمه، سالهاي آخر عمر را صرف آن كرده است) . جرجاني يك سال در مرو پايتخت سنجر ماندگار شد و فقط پس از بازگشت اتسز از مرو به بلخ بود كه ميان اتسز و سنجر اختلاف پديد آمد. براثر آن اختلاف، در محرم 335 جنگي ميان آن دو درگرفت. درست نمي‌دانيم جرجاني چرا و در چه شرايطي به مرو رفت. ولي مسلم است كه در دربار سنجر مورد استقبال قرار گرفت، مقرري برايش تعيين شد و به آموزش پزشكي ادامه داد. احتمالا در همين مرو بوده است كه ابوسعد سمعاني جوان (605 تا 365 ه . ق ) نزد جرجاني حديث آموخت.
شخصيت جرجاني از وراي آثارش مشهود است. مردي دقيق، در حد وسواس، خوشخو، خوش برخورد، موشكاف و اهل ميانه روي و عارف بود. بيهقي او را " مردي جدي، يار و همراه و سخاوتمند" وصف كرده است. در واقع مردي بود كه در جامعه و با جامعه خود مي‌زيست و به هيچ روي محصور در مطالعات و تاليفات خود نبود. ابن‌ابي‌اصيبعه او را " پزشكي بزرگ كه داراي شايستگي بسيار و علم فراوان بود " معرفي كرده است. او پزشك دربار بود و در اين مقام، افزون بر درمان معمولي رايج در آن عصر، رايزن دربار در رشته‌هاي مختلف نيز بود و به هرگونه پرسش سلطان درباره علوم ط‌بيعي پاسخ مي‌گفت. او همچنين پزشك نظ‌امي نيز بود و اين از فصلهايي از كتابش كه به زخمهاي سواركاران و آسيبهاي پوست و زخمهاي ناشي از جنگ اختصاص داده است، معلوم مي‌شود. نكته جالب اين است كه تنها موردي كه در اغراض الط‌بيه به چشم پزشكي اشاره دارد، مربوط به زخم پيكان در چشم است. او همچنين پزشك مردم بود و به احوال و شرايط زندگي مردم توجه داشت و به شيوه‌هاي نادرست غذايي آنان خرده مي‌گرفت و توصيه‌هايي مي‌كرد. جرجاني مردي متدين و يكي از حلقه‌هاي زنجير نقل احاديث و عارفي دل سوخته بود. قرائن و دلايل قوي بر تشيع سيد وجود دارد و حشر و نشر وي با بزرگان علماي اسلام اعم از سني و شيعه نشانه سعه صدر و جامع‌نگري اوست كه هر كجا كسي را مي‌يافت كه مي‌توانست از او بهره علمي و معرفتي ببرد درنگ نمي‌كرد و بيشترين استفاده معرفتي را از شيخ ابوالقاسم عبدالكريم قشيري مي‌نمود. قشيري و شيخ ابوسعيد ابوالخير از پيشگامان عرفان بودند كه در خراسان و ماوراالنهر بساط ارشاد گسترده بودند و هركسي با هر مذهبي كه شوقي در دل و شوري در سر داشت از محضر آنها استفاده مي‌كرد.
كتاب ذخيره خوارزمشاهي از زمان تاليف به بعد همواره جزو اركان كتب طبي شمرده مي‌شده است و بنا به قولي ، هر كه مي‌خواست در پزشكي ماهر شود مي‌بايست يكي از كتابهاي سته عشر جالينوس، حاوي محمد بن زكرياي رازي، قانون ابن سينا، كتاب المائه ابوسهل مسيحي و ذخيره خوارزمشاهي سيد اسمعيل جرجاني را به دقت مطالعه كرده باشد. بر اثر اهميتي كه ذخيره در عالم پزشكي پيدا كرده ترجمه‌يي از آن به عبري و سپس ترجمه‌اي به تركي توسط ابوالفضل محمد بن ادريس الدفتري متوفي به سال 289 هجري قمري صورت گرفت .
ذخیره خوارزمشاهی
ذخیرهٔ خوارزمشاهی کتابی‌است به زبان فارسی در پزشکی نوشتهٔ اسماعیل جرجانی. آغاز تألیف آن ۵۰۴ قمری بوده‌است. کتاب تقدیم به قطب‌الدین خوارزمشاه است. ذخیرهٔ خوارزمشاهی بزرگ‌ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته می‌شد. جرجانی خود در باب تفصیل کتاب در مقدمهٔ اثر گوید:
و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[...] و این کتاب چنان جمع کرده آمده است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.
فهرست منابع
1 ـ جرجاني، سيداسماعيل; ذخيره خوارزمشاهي، به اهتمام سعيدي سيرجاني، بنياد فرهنگ ايران، 5531
2 ـ جرجاني، سيداسماعيل; الاغراض الط‌بيه في مباحث العلائيه; بنياد فرهنگ ايران
3 ـ جرجاني، سيداسماعيل; خفي علايي; به تصحيح دكتر محمود نجم‌آبادي ـ دكتر علي‌اكبر ولايتي
4ـ انصاري شيرازي، علي‌بن حسين; اختيارات بديعي، تصحيح و تحشيه دكتر محمدتقي مير، تهران 1731
5 ـ زرگري، علي; گياهان دارويي ايران، دانشگاه تهران، 1731
6 ـ نجم آبادي، محمود; تاريخ ط‌ب در ايران بعد از اسلام، دانشگاه تهران
7 ـ الگود، سيريل; تاريخ پزشكي ايران، ترجمه محسن جاويدان; اقبال
♣ اهميت جرجاني در پزشكي
1- حکیم جرجانی یک طبیب ایرانی است.
2- با توجه به زندگینامه ایشان یک پزشک مسلمان می باشد.
3- پس از ابن‌سينا اولين طبيبي است كه كليه فصول پزشكي را مورد بحث و گفتگو قرار داد و بر دانش گذشتگان افزوده است.
4- اينكه بخش اعظم كتابهاي خود را به زبان فارسي تاليف كرده كه تا آن زمان كسي به اين وسعت به تدوين متون پزشكي به زبان فارسي اقدام نكرده بود و كتابهاي وي بخصوص ذخيره متني اساسي و ماندني در علوم پزشكي و ماخذي براي اصطلاحات اين رشته و حوزه‌هاي مربوط مي‌باشد.
♣ اهمیت جرجانی در آزمایشگاه و دلایل انتخاب ایشان
1- قسمتهای عمده از کتاب ذخیره خوارزمشاهی مربوط به آزمایش نمونه های انسانی مانند خون ، ادرار ، مدفوع و سایر مایعات بدن می باشد.
2- ایشان علاوه بر معالجه بیمار در تشخیصهای آزمایشگاهی نیز حاذق بوده است و بیشتر از دید مشاهدات آزمایشگاهی به تشخیص بیماریها می پرداخت.
♣ اهمیت انتخاب روز 30 فروردین ماه
1- از دیدگاه ما انتخاب روز بزرگداشت این طبیب مسلمان ایرانی فرزانه که می تواند به عنوان شروع کننده یک نوآوری جدیدی از نگاه مشاهدات آزمایشگاهی و نهایتاً تشخیص بیماری در دنیای اسلام و پزشکی باشد، لازم و ضروری است.
2- با عنایت به کتب مختلف پزشکی از جمله تاریخ پزشکی و آثار ارزنده ایشان (ذخیره خوارزمشاهی) تاریخ دقیق تولد و فوت مشخص نگردیده است .
3- 30 فروردین ماه با عنایت به اینکه از روزها و ماههای اول سال است و شروع فعالیت کاری یک صنف از وجوه مختلف در ابتدای سال مفید می باشد، انتخاب گردید.
4- در ضمن چندین سال می باشد که همکاران علوم آزمایشگاهی در سراسر کشور این روز را به عنوان روز علوم آزمایشگاهی می پندارند.
♣ اقدامات انجام گرفته در کشور :
1- یکی از بیمارستانهای قدیمی تهران نام جرجانی را بر پیشانی خود دارد .
2- دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران نام جایزه معرفی پزشک برتر خود را جایزه حکیم جرجانی نهاده است.
3- یک دانشگاه غیرانتفاعی، یک تشکل غیردولتی و یک داروخانه درگرگان، حکیم جرجانی را برای خود برگزیده اند.
4- بیمارستان تامین اجتماعی گرگان به نام حکیم جرجانی نام نهاده شده است.
5-دانشکده پرستاری و مامائی دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز به عنوان ساختمان جرجانی معروف است.
اما هنوز نیز حکیم جرجانی پزشک نامدار ایرانی برای گرگانیان و دیگر هموطنان ناشناخته بوده و ضرورت اقدامات بیشتر برای معرفی این طبیب بزرگ به جهت ایجاد حس خود باوری در بین ایرانیان احساس می شود.
♣ اهمیت درج روز علوم آزمایشگاهی در تقویم کشوری
رشته علوم آزمایشگاهی از دیر باز زیر بنای تحقیقات و پژوهشهای علمی و از عوامل توسعه و پیشرفت در زمینه های مختلف پزشکی در جهان معاصر بشمار می رفته است. در کشور ما نیز خوشبختانه این رشته در سالهای اخیر جایگاه ویژه ای در نظام سلامت کشوری و بین المللی داشته و نقش موثری در فعالیتهای پژوهشی بهداشتی و درمانی ایفا نموده است.
دلایل :
1- همه ساله مراسمی بصورت سنتی و خود جوش در سالروز تولد حکیم جرجانی در اکثر مراکز آزمایشگاهی کشور برگزار می شود.
2- چنانچه مستحضرید سایر شاغلین رسته های بهداشتی و درمانی از جمله پزشک، پرستار و ماما در تقویم فرهنگی کشوری دارای روز مشخصی هستند که نشانه هویت و توجه به شأن شغلی و حرفه ای ایشان در جامعه می باشد.
3- تنویر افکارعمومی و اطلاع آحاد جامعه ازعملکرد کارکنان خدوم و گمنام در عرصه علوم آزمایشگاهی در سطح کشور
4- درخواست های مکرر و به حق شاغلین و کارکنان آزمایشگاههای تشخیص طبی زمینه ای برای توجه بیشتر مسئولین به کاستی ها و رفع موانع و یا پیشرفت این حرفه در جامعه
5- تجلیل از پیشرفتها ، تحقیقات نوین و دستاوردهای جدید و قدردانی از تلاشهای گرانسنگ دانشمندان، متخصصین، دانشجویان و کارکنان
6- گرامیداشت کارمندان نمونه و پیشکسوتان
7- نظر به شرح وظایف هیئت مدیره مندرج در اساسنامه جامعه مبنی بر دفاع از شأن و هویت حرفه ای علوم آزمایشگاهی و احیاء جایگاه واقعی و برجسته آن در عرصه بهداشت و درمان
و من ا... التوفیق
جامعه آزمایشگاهیان بالینی خراسان رضوی